در قسمت ششم از سری تحلیل های «با ژیژک در سینما» به شاهکار آلفرد هیچکاک، فیلم «روانی/Psycho» می پردازیم:
در خیل تحلیل های روان کاوانه از سینمای هیچکاک، کتاب «لاکان- هیچکاک» به ویراستاری اسلاوی ژیژک بدون تردید جایگاه ویژه و والایی دارد. این کتاب که از نخستین دستاوردهای مکتب اسلوونی است، بسیار دقیق به نظریات و مفاهیم لاکانی متاخر می پردازد و در مجموع از مابقی تحلیل های لاکانی که از هیچکاک شده کامل تر و دقیق تر است. علاوه براین ژیژک به همراه دیگر نویسندگان قَدَر این پروژه، با تاکید بر مفهوم «نگاه» و «امر واقعی» و «سیر و سلوک ادیپی»، سینمای هیچکاک را از منظر سبکی هم بررسی می کند و نشان می دهد چگونه این مفاهیم در فیلم های او جنبه فُرمال می یابند و به همین لحاظ هم یکی از ارزشمندترین بحث هایی است که تا به حال در مورد هیچکاک و سینمای او شده است.
ژیژک به طور خاص از طریق هیچکاک به یکی از مفاهیم مرکزی و مهم لاکانی یعنی مفهوم «نگاه» می پردازد و با تبینی فلسفی فراتر از تفاسیر فمینیستی و پسا ساختارگرایانه، آن را وارد نقد فیلم می کند. ژیژک معتقد است که «نگاه» لکهاي است در اُبژه که ديدنِ ما و تماشاکردنِ ما را معطوف به خودش ميکند. مثالهاي زيادي هم در اين مورد از فيلمهاي هيچکاک ميآورد، مثالِ مشهورش فيلم «رواني» است که بر اساس آن تفسیر می کند هيچکاک چگونه به «نگاه» جسمانيت ميبخشد. منظورش «نگاهِ» خارج از چشم، يا «نگاهِ» بدونِ چشم است. یعنی وقتی ما به عنوان سوژه در حال نگاه کردن به ابژه هستیم؛ در وهله اول از سوی ابژه دیده می شویم. ژیژک به این ترتیب ميگويد«نگاه» هم در برگیرنده ی کنش دیدن است و هم در برگیرنده کنش دیده شدن.
و این «نگاهِ» شی را در نقاشيهاي سالوادور دالي و کارهاي رنه مگريت یادآوری می کند. مثالِ سینمایی ژيژک اما صحنهي مشهوري است از فيلمِ «رواني» که ماريون دارد به ساختمان گوتيک و هراسانگيزِ نورمن بيتس نزديک ميشود. اولين نمايي که هيچکاک نشان ميدهد، نمايي از نقطهي ديدِ ماريون است که به خانه نگاه ميکند. دومين نما، يا نماي متقابل، نمايي از داخلِ خانه است، از پشتِ پنجره که ماريون را در حالِ نزديک شدن ميبيند. ژيژک ميگويد اين شيوهي مونتاژ بهشکل قراردادي در تاريخ سينما، يعني اینکه پشتِ پنجره کسي هست که دارد ماريون را نگاه ميکند، ولي هيچکاک در پلانِ بعدي به ما نشان ميدهد که آن اتاق خاليست. این شيوهي مونتاژِ نامتعارف در کارِ هيچکاک با استانداردهاي مونتاژِ سينماي کلاسيک يکجور غلطِ مونتاژي است و نميشود بدونِ اينکه کسي داخلِ خانه باشد از پنجره ماريون را ديد که دارد به سوي خانه ميآيد. اما هیچکاک با این تمهید ميخواهد بگويد خودِ خانه واجدِ عنصرِ نگاه است و خانه است که به ماريون نگاه ميکند و همين است که ماريون را واداشته به سمت خانه کشش پيدا کند. به این ترتیب ژيژک از طريقِ مفهومِ «نگاه» بسياري از ويژگيهاي سَبکي و مونتاژي فيلمهاي هيچکاک را تبيين ميکند.
کتاب «لاکان-هیچکاک» با گردآوری مازیار اسلامی به فارسی هم ترجمه شده است و برای درک سینمای هیچکاک از منظر روانکاوی منبع بسیار مهمی است که باید مورد مطالعه قرار بگیرد.
نمونه کوتاهی از تحلیلِ اسلاوُی ژیژک درباره فیلم «روانی» هیچکاک را در ویدیوی زیر می بینیم: